مضامین عاطفی و حکمت آمیز در شعر رودکی و خیام

رودکی پدر شعر فارسی و بزرگترین شاعر دوره­ی سامانی است. با اینکه از اشعار بی‌شمار او کمتر از هزار بیت به‌دست ما رسیده و حدود نصف آن تک‌بیتی‌های پراکنده از مثنوی ها و قصاید و تغزّلات اوست، تنوّع قالب ها و معانی شعری در آنها قابل ملاحظه است. اوّلین و بهترین نمونه‌های قصیده، تغزّل و غزل ملحون و رباعی (از لحاظ قالب) و مدیحه و هزل و هجو و مرثیه و حسب‌حال و وصف و حکمت و پند واندرز و اخلاق و خمریّه را (از جهت محتوا و معنا) در اشعار او می‌توان دید. از جمله معانی شعری عاطفی و حکمت آمیز در دیوان او، بیان بی‌اعتباری و بی‌ثباتی دنیا و ناپایداری مواهب و لذّت­های آن، احاطه و غلبه ی مرگ بر سرنوشت آدمی، اظهار عجز و حیرت در مقابل بازی های چرخ و جبر و تقدیر غالب و دعوت به مستی و بی‌خبری و خوشباشی و اغتنام فرصت است که مضامین رباعیّات خیّام را تداعی می‌کند. این نوع مضامین در شعر شاعران پیش و بعد از خیّام سابقه دارد و بیشتر باید به مثابه ‌یک عنصر فرهنگی و انسانی تلقّی شود تا فلسفه و جهان‌بینی انحصاری فردی خاص. از این رو سخن گفتن از تأثیر و تأثّر در چنین مواردی دور از احتیاط است ولی در هر حال رودکی در این زمینه دو حقّ مسلّم بر گردن خیّام دارد؛ 1- اوّلین کسی است که قالب و وزن رباعی را اختراع کرده یا حدّاقل درشکل گیری و کمال آن کوشیده است و 2- در نگرش حکیمانه به هستی و خلق این نوع مضامین عاطفی و حکمت آمیز بر خیّام تقدّم دارد.